[C15] شب چله (احمد پناهنده)

آدرس این مقاله  در فراز  :        Afrazboom.blogsky.com//0000/00/00/post-15

منبع  :  انجمن پ‍‍ژوهشی ایرانشهر       http://iranshahr.org

توضیح :   8 قطعه

(C15-1)

زمستان سنبل مرگ و میرایی ِ طبیعت است و با تیغ ِ سرما و بلعیدن نور، تاریکی و ظلمت را بر جان ِ طبیعت، فزون می کند. جدال نور با ظلمت در این فصل ِ مرگبار به آنجا راه می برد که جبهه ی نور هر چه ضعیف تر و کوتاه تر می شود و شب در بلندای زمان و وسعت خود، نیشتر جهالت و تیرگی را بر جان ِ بی رمق ِ نور فرود می آورد.

روز، بیمار، اما باردار، نطفه ی بهار را در بطن و جان خود می پروراند و فرسودگی شب را، به نگاهی در انتظار، نظاره گر است که عربده ی دیو سرشت ِ خود را، کف بر دهان، در فضای ِ ظلمت، نعره می کشد.

یلدا تقابل و نقطه عطف ِ جشن ِ مرگ ِ شب و تولد ِ نور است.

پایان ِ پایداری ظلمانیت ِ شب و آغازگر ِ اقتدار ِ روز است.

جشن ِ تاج‌گذاری ِ خورشید و پادشاهی نور است

از این جهت است که ما ایرانیان، چنین شبی را به انتظار می نشینیم تا مرگ ِ شب و تولد ِ فزونی نور را جشن بگیریم.

در شب یلدا نیاکانمان با بر افروختن ِ آتش، قلب تیرگی ِ ظلمت را می دریدند و به تماشای ِ بر افتادن جنازه شب، با نوشیدن شراب ِ ارغوانی و شکستن آجیل و خوردن انار و هندوانه و… لحظات ِ شورانگیز مرگ ِ اهریمن ِ تیرگی و چیرگی نور را شادکامی ِ مستانه می بخشیدند.

شادمانی و شادخواری و شاد خوانی و شادگویی و شاد رقصی در این شب زایش میترا و مهر یا زایش خورشید، تو دانی چه شور و شیدایی برانگیزد و چه رسوایی را در سرسرای هر خانه و کاشانه ای و در رخسار هر جنبنده ای آواز می دهد؟

…

یلدا زایش است و تولد نور. و چه چشم نواز است که این زایش از پس اهریمن شب رخ نماید و روشنایی و امید و رعنایی را در هر بام خانه ای آواز دهد و شادابی و شادکامی را در رخسار و کام هر جنبنده ای، شور و شیدایی و شیرینی ِ شکربار بنشاند.

(C15-2)

چرا به شب ِ اول ِ زمستان، شب چله می گویند؟

شب اول زمستان را به این دلیل ” شب چله ” می گویند، که آغازین شب ِ چله ی بزرگ و سرد است. زیرا در پندار نیاکانمان، چهل روز و چهل شب ِ آغاز ِ زمستان را چله ی بزرگ می نامیدند که تا روز ِ کشف آتش توسط هوشنگ شاه، از پادشاهان ِ پیشدادی در دهم بهمن ماه (سده) ادامه داشت. به عبارت ِ دیگر فاصله ی اول دی تا دهم بهمن ماه چهل روز و چهل شب است و این چهل روز و شب ِ اول زمستان را نیاکانمان چله بزرگ می گفتند. پس از آن چله کوچک شروع میشود که بیست روز از بهمن ماه و بیست روز از اسفند ماه را شامل می شد که نسبت به چله ی بزرگ کمتر سرد است.

بد نیست بدانیم که در فرهنگ مردم عامیانه بیست روز آخر ماه بهمن به چله کوچک معروف است. یعنی بیست روز و بیست شب که روی هم چهل می شود.

از نظر نجومی در کوتاهترین روز سال، خورشید در دورترین نقطه جنوبی از استوا قرار می گیرد و شب در بلندای وسعت ِ تیرگی، میدان دار جهالت است. به باور نیاکان ما در شب چله که بلند ترین و تاریک ترین شب ِ سال است، نبرد سنگینی میان نور و تاریکی در می گیرد که سر انجام به شکست تاریکی و زایش دوباره نور منتهی می گردد. بطوریکه امروز در ادبیات شعری ما این ضرب المثل برای نبرد ِ ظفرنمون ِ نور رایج است ” پایان شب سیه سپید است.”

زیرا در فردای ِ این نبرد ِ زندگی بخش ِ طبیعت ِ جان، روز با دمیدن خورشید ِ روشنایی آفرین، بزرگ و بزرگتر می شود و تابش نور ایزدی افزون تر می گردد تا در تولد ِ بهار به تعادل دلخواه برسد و طبیعت را نشو نمایی از بر انگیختگی ِ زندگی، در مداری نوین فرا گیرد. به همین منظور است که نیاکان ِ مان شب آخر پائیز را شب ِ زایش ِ مهر و یا زایش خورشید می نامیدند و به یمن آن جشن باشکوهی بر پا می کردند. و رسم بر این بود که پیران و پاکان نیاکان ِ ما به تپه ای می رفتند و با لباس نو، طی مراسمی از آسمان می خواستند که آن ” رهبر بزرگ ” را برای رهایی آدمیان گسیل دارد. زیرا باور داشتند که نشانه شب یلدا، ستاره ای است که بالای کوهی بنام کوه پیروزی پدیدار خواهد شد و همراه موبد بزرگ دعایی می خواندند که هنوز قسمتی از آن در کتاب “بهمن یشت” برجای مانده است.

آن شب که سرورم زاید

نشانه ای از ملک آید

ستاره از آسمان ببارد

هم آنگونه که رهبرم در آید

ستاره اش نشان نماید

(C15-3)

چرا به شب ِ چله، شب ِ یلدا می گویند؟

از نظر لغوی، یلدا واژه ای است سریانی که به معنای تولد و یا زاده شدن است که ابوریحان بیرونی آن را ” شب زادان ” ترجمه کرده است. جالب است بدانیم که رومیان پس از گرویدن به دین مسیحیت تا ۳۰۰ سال، روز مشخصی را برای تولد عیسی مسیح نمی شناختند تا اینکه کلیسا، جشن تولد مهر را به عنوان زاد روز عیسی پذیرفت. دلیل اینکه امروز بابانوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و همچنین برپا داشتن درخت سرو و ستاره بالای آن در ایام کریسمس همگی یادگار و یادمان و یاد آور جشن مهر و مهربانیها و مهرورزی هاست.

به عبارت دیگر روز ۲۵ دسامبر روز واقعی زاده شدن عیسی مسیح نیست، بلکه روز تولد میترا یا مهر است. تا امروز هم محققین جهان مسیحیت و غیره نتوانستند تاریخ دقیق تولد مسیح را پیدا کنند. دلیل اینکه روز تولد میترا را برای زادروز عیسی مسیح انتخاب کردند، دلیلی است تاریخی که آئین میترائیسم قبل از ظهور مسیح و حتی تا سال ۳۵۴ میلادی آئین غالب امپراتوری رم بود. زیرا یک قرن پیش از تولد مسیح آیین تازه ای قدرتمندانه وارد امپراتوری پهناور رم شد و به اصطلاح فرانتس کومون میتراشناس بلژیکی ِ معروف قرن نوزدهم، چون فتیله باروتی سرتاسر امپراتوری را از رود دانوب گرفته تا اقیانوس اطلس و از بریتانیا گرفته تا صحرای آفریقا درنوردید. این آیین تازه ی ایرانی، مهر (میترا) بود. به نوشته همین محقق گسترش این کیش ایرانی با سرعتی چنان شگفت آور انجام گرفت که حتی امروز هم درک علل آن به صورت کامل دشوار است.

(C15-4)

میترا ایزد بزرگ آریایی، روشنایی، دادگستری، پای بندی به پیمان، دوستی و پیروزی بود. در دوران حکومت پانصدساله پارت‌ها (اشکانیان) آیین میترا، کیش ِ برتر ِ این امپراتوری بود. پادشاهان متعددی از خاندان اشکانی به همین مناسبت مهرداد نام گرفتند. و در بیرون از امپراتوری ِ پارت نیز شاهان مختلفی میتریدات (نام یونانی شده مهرداد) نامیده شدند که سرشناس ترین آنها میتریدات کبیر حریف قدرتمند امپراتوری رم در قرن پیش از میلاد است.

به نوشته پلوتارک آیین میترا به وسیله لژیون های رومی که با پارت ها می جنگیدند. در سال ۷۱ پیش از میلاد مسیح به امپراتوری رم آورده شد و تدریجاً از منطقه دانوب به سراسر امپراتوری، شامل ایتالیا و فرانسه و انگلستان و اسپانیا و بالکان و افریقای شمالی و خاور نزدیک امروزی گسترش یافت. امر استثنایی این بود که چندین تن از امپراتوران رم شخصاً بدین آیین گرویدند و بطوری که از طرف سه تن از آنها (دیو کلسین، گالرین و لیسینین) معبد با شکوهی در نزدیکی شهر وین کنونی (اتریش) به افتخار او با عنوان “خدای نگاهبان امپراتوری” بر پا شد. در خود شهر رم نیز، در تپه مقدس کاپیتول، پرستشگاهی برای میترا با عنوان خورشید جاودانی ساخته شد و این امری بود که تا آن وقت در امپراتوری رم سابقه نداشت.

نیروی بنیادی میترائیسم زیربنای بزرگ اخلاقی آن بود. زیرا از نظر پیروان این آیین، زندگی مبارزه دائم در راه پاکی و سازندگی بود، از طریق فضیلت های والای برادری، وفاداری، راستی، جوانمردی، مردانگی و میهن پرستی و همه اینها ویژگی هایی بود که جاذبه ای پر قدرت بر رومیان داشت.

(C15-5)

استیلای کیش میترا در امپراتوری رم چهار قرن تمام ادامه یافت تا اینکه کنستانتین امپراتور رم آیین مسیحت را به عنوان کیش رسمی امپراتوری اعلام کرد و از آن پس مخالفت با آیین میترایی شروع شد. اما این کیش جدید نتوانست حتی با حمایت امپراتوری بر نفوذ چهارصد ساله میترائیسم خاتمه دهد و در نهایت کوشید به جای جنگیدن با این کیش با آن به تعامل و همزیستی روی آورد. به همین منظور به جای تدوین سالروزها و سنت‌های جدید کوشید همان سالروزها و سنت‌های شناخته شده و آشنای میترایی را به مسیحیت منتقل کند که معروفترین آنها تعیین روز تولد عیسی مسیح در ۲۵ دسامبر است. و این همان روزی است که از صدها سال پیش از آن به عنوان روز تولد مهر ( خورشید ) در امپراتوری رم جشن گرفته می شد.

همین سازشکاری در مورد روز مقدس مسیحیت (یکشنبه) صورت گرفت که قبلاً روز مقدس میترا (مهر) بود و به همین مناسبت روز خورشید نامیده می شد که هنوز هم عنوان روز خورشید را در زبان آلمانی و انگلیسی تحت نام ” زون تاگ ” و ” سان دی ” حفظ کرده است.

آثار بنیادی دیگری از کیش میترا در مسیحیت باقی مانده است که همه آنها نیز توسط خود پژوهشگران جهان مسیحی ارزیابی شده‌اند از مهمترین آنها می توان از نظریه تولد عیسی از مادری باکره یاد کرد که یادآور تولد میترا از آناهیتا باکره است. و از تولد عیسی در یک طویله که یادآور تولد میترا در یک غار است. و از رفتن مغان سه گانه به محل تولد عیسی به راهنمایی یک ستاره که یادآور رفتن چوپان به غار زایش میترا به راهنمایی ستاره ای است. و از مراسم تعمید مسیح که عیناً یادآور مراسم تعمید میترایی است. و تقسیم نان و شراب در مراسم ” عشای ربانی ” مسیحیت که یادآور همین مراسم در شاگرد پذیری میترایی است و رسم آواز‌خوانی کلیسائی که یادآور موسیقی‌ها و آوازهای میترایی است و نماد علامت صلیب که به توارد در میترائیسم وجود دارد. همچنین کلاه بلند پاپ‌ها که میتر نامیده می شود و کلاه “فریگی” که “ماریان” سمبل جمهوری فرانسه هر دو یادآور کلاه سنتی میترا هستند.

ورمازرن برجسته ترین پژوهشگر معاصر میترائیسم، فهرستی از بقایای ۱۲۵ مهرابه را در خاک فرانسه کنونی و ۶۸ مهرابه را در انگلستان به دست داده است که بسیاری از کلیساهای کنونی بر فراز آنها ساخته شده اند و نتردام معروف پاریس یکی از آنها است. (۱)

(C15-6)

در شب یلدا نیاکانمان در کنار آتش گرد آمده و به ترانه خوانی و پایکوبی می پرداختند. امروز هم ایرانیان در گوشه و کنار ِ پهن دشت ِ بی کران سرای ِ ایران‌زمین، آئین شب یلدا را به خوردن آجیل ِ مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های خشک و تر ِ دیگر در پرتو روشنایی شمع و یا نور چراغ، با شکوه هرچه تمامتر در سرسرای ِ خانه و کاشانه شان مشغول می شوند، جشن می‌گیرند و به رقص و آواز و پایکوبی می‌پردازند.

در غربت غریب غرب و شرق هم، ایرانیان باورمند و عاشق به آداب و رسوم زندگی بخش ِ نیاکانمان که سراسر شادخواری و شادخوانی و شادرقصی و شادگویی بوده است، با جمع شدن در هیئت یک کنسرت و یا محفل ِ رقص و آواز، این شب نبرد نور با اهریمن شب را تا صبح به پایکوبی مشغول می‌شوند و با نوشیدن خون رگ ِ تاک، گونه ها را به رنگ ِ ارغوانی عاشقانه نقش می‌زنند. با هم این دوبیتی را که از دل بر آمده است، بخوانیم:

امشب ز شراب ِ شهر ِ یاران، مستم

با یار نشستم و به او، دل بستم

ای! می! تو گواه باش که من از دل و جان

از شوق ِ وصال ِ رخ ِ یار سر مستم

در پایان ِ این نوشته جشن گون، شما را به یکی از روستاهای شهر “ملایر” به نام “دره میانه” می برم و مراسمی را در این شب به تماشا می نشینیم و شادی و شادخواری خودمان را با روستاهیان دیار یاران و جانان تقسیم می کنیم.

(C15-7)

در این روستا دو سه روز پیش از شب چله به خانه تکانی و شستشوی ظرف و وسائل خانه می‌پردازند تا شب چله که آن را چله ی پائیز یا شب چله زری می نامند، فرا رسد. در این روز مردمان رخت‌های نو یا شسته خود را می‌پوشند. نزدیک های غروب ِ آفتاب، کدبانوی هر خانه جامی از آب چشمه پر کرده و در تاقچه ی اتاق می نهد. پس از صرف شام همه ی اهل خانه به دور کرسی که روی آن یک سینی با دو بشقاب پر از نقل های رنگارنگ گذاشته شده است، گرد می آیند. سپس هر یک از اهل خانه به این باور که تا سال دیگر هم چون شمع روشن بمانند، شمعی روشن کرده، درون سینی جای می دهند.  بخش بسیار زیبای مراسم، گزینش دختری است از میان دختران شوی نکرده‌ی روستا که پس از گزینش، زنان با کل زدن و هلهله به همراه نوازندگان محلی، این ترانه را می‌خوانند:

چله زری، چله زری                     امسال و سال دگری

اروس کیه، اروس کیه                  چله زری می باشد

چو ماه تابان رخش                      چهره پری می باشد

چشمش چو چشم آهو                   چه میگه تاق ابرو

دختر به نام زری                         ابروی او یک وری

چله زری، چله زری                    عزیزم ماه تابان

مبارک، مبارک                           شب چله مبارک

سپس چله زری را همچون اروس، رخت سپید پوشانیده بر تختی که روی پشت بام نهاده شده، می‌نشانند و هر خانواده به سهم خود شمعی در کنار تختی که اروس روی آن نشسته است، روشن می‌کنند. مردان و زنان با گرمای شمع دستان خود را گرم کرده به صورت می کشند و می‌خوانند:

زردی من از تو سرخی تو از من

(این نغمه در جشن چهارشنبه سوری هنگام پریدن از روی بوته های آتش که جلوه ای از شرارهای شفق گون آتش را در رخسار ِ پرنده نقاشی می کند، شور و شیدایی دیگری را آواز می دهد.)

(C15-8)

جشن با نقل پاشون بر سر چله زری ادامه می یابد، چله زری نقل هایی که روی سر و دوربرش ریحته شده است، جمع می کند و یک دانه نقل به زن و یک دانه به مرد می دهد. زن نقلش را به مردش می‌دهد و مرد نیز نقل را به زنش. سپس دو زن، چله زری را از روی تخت بلند می‌کنند، پدر چله زری در سمت جلو و برادرش در پشت سر و مادرش در سمت چپ، چله زری را رو به سوی خانه اش می‌برند و نوازندگان می‌نوازند و مردم پایکوبان می‌روند تا به خانه چله زری برسند. در خانه، پدر اناری به دست چله زری می‌دهد. چله زری انار را دون می کند، نخست خود چند دانه می خورد. باور چنین دارند که دختر شوی نکرده اگر یک دانه از این انار به نیت شوهر کردن بخورد، حتماً در سال آینده به خانه ی بخت خواهد رفت…

این مراسم در واقع یک جشن نور است که با رقص و پایکوبی و خواندن ترانه‌ی:

چله زری نشونه                  اروس کهکشونه                   میون گلرخونه

تاوسون او دخوره                زمستون او وتوره                 زمستون او وروده

تا ایسیه او خو کرده             چله زری دکاره                     پشت سرش بهاره

ادامه پیدا می‌کند.(۲)

همان‌طوریکه تاریخ باستان ایرانیان گواهی می دهد، سراسر زندگی مردم پهن‌دشت ایرانزمین بر بستر شاد خوانی و شادخواری و شادگویی و شادرقصی، سفره شادمانی پهن کرده بود و غم را در سرسرای کاشانه نیاکانمان مکانی نبوده است و حتی در مرگ عزیزان خود لباس سفید می‌پوشیدند و باور داشتند که شادمانی فروخفته در عزیز از دست رفته را باید در زندگان شکوفا کرد. به همین مناسبت سراسر ایام سال را با جشن و سرور بدرقه می‌کردند. اما افسوس و صد افسوس با حمله تازیان به ایران، اعراب بیابان گرد ِ مهاجم، این فرهنگ غنی شاد را به ماتم و ناله و لابه و عزا تبدیل کردند. بطوریکه سکان‌دار این فرهنگ عزا از طایفه تازی شده، امام محمد غزالی در کیمیای سعادت سفارش می کند که:

” ایرانیان جشن نوروز و سده را نگیرند! چراغانی نکنند! لباس نو نپوشند! بر عکس عزاداری کنند تا مجوس از بین برود!”

اما برخلاف خواست او مردم فرهنگ دوست ایرانی، آن جشن ها را به کوری چشمان ِ ذلت‌پرست و عزاخو، زنده نگاه داشتند. بویژه از جشن‌های ملی، سه جشن نوروز، مهرگان و سده، امروز هم با شکوه هر چه تمامتر در پهن دشت بی‌کران سرای ایران زمین برگزار می شود و در کنارشان جشن‌های سوری و یلدا با جلوه‌های خیره‌کننده چشمان در هر سرا و مکانی از ایرانیان، با شادی و شادمانی و شادخواری برگزار می‌شود.

پی‌نوشت:

( ۱ ) بر گرفته از نوشته دانشمندانه استاد دکتر شجاع‌الدین شفا در کیهان (چاپ لندن) شماره ۱۰۸۷

( ۲ ) بر گرفته از مقاله ادیبانه و پر درس و دانشِ دوست دانشمندم استاد دکتر تورج پارسی که ایشان هم از کتاب انجوی شیرازی درباره جشن و آداب زمستان، جلد دوم، رویه ۱۵۳ از انتشارات امیرکبیر سال ۱۳۵۴ بهره جسته‌اند.

*** همچنین برای غنا بخشیدن به این نوشته از کتاب پر بار دکتر فرهنگ‌مهر تحت عنوان “فلسفه زرتشت” یا “دیدی نو از دین کهن” بهره جسته‌ام.